Le vieux du village de Kim Liên, 1926

Huile sur toile, signée et datée en bas à gauche
40,2 x 52,3 cm - 15 13/16 x 20 5/8 in.

Oil on canvas, signed and dated lower left

Provenance
Collection de l’artiste
Collection Nguyen Van Lâm (offert par l'artiste, fin des années 50) et transmis familialement
Collection privée, acquis auprès du précédent

Bibliographie
Les peintres de l'École Supérieure des Beaux-Art de l'Indochine, Quang Viet, édition My Thuat, Ha Noi, c 1993. Repr. n°6
Encyclopedia of Vietnamese painters Quang Viet, édition My Thuat, Ha Noi, 5 décembre 2007. Repr. p.222


Nadine André-Pallois, enseignante chercheuse en histoire de l’art à l’université de Paris IV Sorbonne, décrit ainsi dans sa thèse L’Indochine : un lieu d’échange culturel ?
Les peintres français et indochinois, fin XIXe – XXe siècle : « Le buste nu de ce vieil homme est présenté de trois-quarts face. À l’arrière-plan, se dessine la végétation figurée par des masses de couleur ocre, vert, jaune. L’espace est construit au moyen de touches colorées et le modèle est suggéré par la juxtaposition d’empâtements qui portent la marque des sillons laissés par la brosse, l’artiste ayant combiné l’utilisation du pinceau et du couteau. Cette technique est empruntée aux Impressionnistes, résultat de ses séjours à Paris, qui cherchaient à traduire la fugacité des variations causées, dans la nature, par les jeux d’ombre et de lumière. Elle rappelle ensuite la manière de Cézanne, qui, au-delà de la facture impressionniste, tout en gardant le sens de la forme, innove avec ses compositions architecturées par la couleur, parfois marquées de contours sinueux et irréguliers (traitement nouveau de l’espace vers 1880) ». (Op. cit., édition École Français d’Extrême-Orient, Paris 1997, page 225).

Hãy xem lời phê bình tác phẩm «Ông già Kim-Liên» của Nadine André-Pallois, nhà nghiên cứu và sử gia mỹ thuật, đã viết trong luận án của mình «Đông Dương : Nơi chốn trao đổi văn hóa ?» : «Chân dung bán thân của lão nông dân được thể hiện góc nghiêng ba phần tư. Phía sau, nền tranh là những khối màu đất son, xanh lá cây, vàng, tượng trưng cho thực vật cây cối. Người mẫu nổi lên trên không gian được xây dựng bằng những điểm nhấn nhiều màu sắc tầng tầng lớp lớp, dấu vết những vệt rãnh nhỏ của nét cọ vẫn còn để lại rõ ràng. Họa sĩ đã kết hợp việc sử dụng cọ và dao, kỹ thuật này được mượn từ trường phái Ấn tượng, kết quả những ngày tháng ông học tại Paris, có nghĩa là diễn đạt biến tấu màu sắc thoáng qua của thiên nhiên bằng cách sử dụng khéo léo ánh sáng và bóng tối. Kỹ thuật này gợi nhớ phương pháp của Cézanne, vượt trên tính cách của phong trào ấn tượng, ông vẫn giữ ý niệm về hình thể, nhưng làm đổi mới phong cách của mình bằng màu sắc, đôi khi được đánh dấu bằng các đường viền phức tạp và khúc khuỷu (phương pháp xử lý không gian kiểu mới xuất hiện khoảng năm 1880)».

(L’Indochine : un lieu d’échange culturel ?
Les peintres français et indochinois, fin XIXe – XXe siècle, op.cit., trang 225).

NGUYỄN NAM SƠN
LE VIEUX DU VILLAGE DE KIM LIÊN, 1926
Par NGÔ Kim-Khôi, petit-fils de l’artiste, chercheur indépendant en art vietnamien. Paris, le 6 Mars 2019

À Hanoi, au début du XXe siècle, les đấu-xảo, les foires et les Expositions d’Arts Industriels et Agricoles, organisées par le gouvernement colonial, constituent les manifestations les plus animées et font de Hanoi le centre de l’activité culturelle. Ainsi, à la fin de l’année 1923, une nouvelle manifestation est organisée par l’Association Khai-trí Tiến-đức (Association pour la Formation Intellectuelle et Morale des Annamites)1, en son siège social (situé au bord du lac de l’Épée Restituée). En sa qualité d’artiste, Nam Sơn y expose pour la première fois des toiles peintes à l’huile : Portrait d’un lettré tonkinois ou Nature morte. Ces dernières font l’objet d’éloges dans différentes revues locales.
En effet, autodidacte, influencé par la technique européenne, Nam Sơn est l’un des premiers vietnamiens à s’adonner à la peinture à l’huile. 2
Quand Victor Tardieu rencontre Nam Sơn, il reconnait le talent et la passion du jeune autodidacte prometteur et accepte de le guider sur le chemin des Beaux-Arts. De cette rencontre inattendue se crée une relation extraordinaire entre un disciple et un maître.
Et grâce à cela, en 1924, est fondée l’École Supérieure des Beaux-Arts de l’Indochine, évènement majeur dans l’histoire de la culture et de l’art vietnamien.
L’oeuvre que nous présentons aujourd’hui, Le vieux du village de Kim Liên est une oeuvre très importante de Nam Sơn. Elle figure dans plusieurs études, recherches, livres, et a fait l’objet de différentes thèses sur les Beaux-Arts à l’époque de l’Indochine.
Contrairement à ce qui a été parfois avancé par certains, l’oeuvre ne figurait pas à l’exposition de 1923, même s’il s’agit bien de l’une des premières et rares huiles sur toile de l’artiste.
Elle est peinte en 1926, alors que l’artiste s’attache, avec une attention de plus en plus accentuée, à concilier les styles anciens et modernes, le réalisme et les conventions traditionnelles. Il s’agit donc d’un rarissime témoignage de cette époque.
En effet, Le vieux du village de Kim Liên présente un visage pensif, un peu austère, des sourcils froncés, une poitrine nue et maigre, une peau foncée par le soleil, coiffé d’un turban d’une couleur comme usée par avec le temps. La morphologie est bien celle d’un asiatique, plus encore celle de la population rurale de la région du Nord-Vietnam. Sa bouche proéminente créé un profil particulier qui, dans le regard des étrangers, procède d’un charme exotique
certain. Est-ce cela qui aurait déterminé l’artiste à l’immortaliser ainsi?
D’un regard perspicace, avisé et sensible, Nam Sơn avait l’habitude de prendre pour sujet les personnes qui attiraient son attention, raconte Mme Nguyễn Thị Ngọc Trâm : un paysan, un passant dans la rue, un ouvrier artisan, un vendeur ambulant, même un mendiant... Sur le vif, il dessinait à l'ombre de la route ou dans la cour du temple ou de la pagode..., tout en parlant, pour distraire ses modèles fortuits qu’il récompensait ensuite. Cette scène attirait le regard curieux de nombreux passants qui contemplaient d’un oeil admiratif et amusé ces sujets dont l’artiste par d’habiles coups de crayons, faisait surgir la grâce, le caractère ou la beauté.

L’ombre des arbres est figurée par de grandes touches de couleur, comme un tapis tissé et brodé de feuillages et de fleurs, révélatrices d’une influence occidentale. Cà et là, des petites teintes ocre et jaune apparaissent furtivement. Mais le vert domine de nombreuses nuances. Victor Tardieu a un jour déclaré aux étudiants que l’Indochine était dotée d’une couleur verte magique, avec des milliers de teintes caractéristiques sous le soleil changeant, et qu’il fallait absolument savoir utiliser ce précieux cadeau de la nature, pour en enrichir la peinture...

1 A.F.I.M.A., fondée le 02/5/1919, présidée par S.E. Hoàng Trọng Phu, Vice-président Bùi Ðình Tá, Secrétaire Général Phạm Quỳnh.
2 Avant Nguyễn Nam Sơn, on peut constater que l’une des premières huiles sur toile indochinoise est l’oeuvre d’un artiste de Huế, Lê Huy Miến (1873-1943), né à Nghệ An, fils de Mandarin, envoyé à Paris en 1892 par la Cour d’Annam et le Gouvernement Colonial pour étudier à l’École Coloniale et à l’École des Beaux-Arts, sous la direction du professeur Jean-Léon Jérôme (peintre orientalisme). A son retour au Việt Nam en 1895, il a décoré semble-t-il le Palais Impérial. Ses oeuvres célèbres sont «Le portrait du bachelier» (Chân-dung cụ Tú Mền, 60 cm x 49 cm, 1896), ou les deux «Portraits de M. et Mme. Nguyễn-Khoa Luận» (Chân dung ông bà Nguyễn-Khoa Luận, circa 1900)…

NGUYỄN NAM SƠN
ÔNG GIÀ KIM LIÊN
NGÔ Kim-Khôi. Paris, ngày 06/3/2019

Ra đời đã gần 100 năm, bức tranh sơn dầu có tên «Ông già Kim-Liên» là một trong những tác phẩm danh tiếng của họa sĩ Nam Sơn, đã được nhắc đến trong rất nhiều những biên khảo, sách vở cũng như luận án liên quan đến nền mỹ thuật Việt Nam thời kỳ Đông Dương.
Với kích thước 40,2 x 52,3 cm, sáng tác vào năm 1926, điều đặc biệt cần nhấn mạnh là tác phẩm này được thể hiện bằng chất liệu sơn dầu, một kỹ thuật hoàn toàn xa lạ và mới mẻ đối với người An Nam vào thời đó. Nam Sơn tự học sơn dầu rất sớm. Tại Hà-nội vào đầu thế kỷ XX, những cuộc đấu xảo (hội chợ) được tổ chức, là những sự kiện làm nổi bật đời sống văn hóa và nghệ thuật. Vào năm 1923, một cuộc đấu xảo do hội Khai Trí Tiến Đức tổ chức, đã kêu gọi và quy tụ nhiều tài năng mới. 3
Lần đầu tiên trong cuộc đời nghệ sĩ, Nam Sơn tham gia triển lãm, những tấm tranh sơn dầu «Nhà nho xứ Bắc», «Tĩnh vật» của Nam Sơn đã làm ông trở thành một trong những người vẽ tranh sơn dầu đầu tiên của nước Việt Nam. 4
Chính vì nhận thấy kỹ thuật vẽ sơn dầu tuy tự học nhưng có rất nhiều triễn vọng này, trong cuộc gặp gỡ đầu tiên với Nam Sơn, Victor Tardieu đã quyết định chấp nhận hướng dẫn chàng trai trẻ đầy đam mê ấy vào con đường nghệ thuật.5 Cuộc hạnh ngộ bất ngờ và kỳ diệu đó đã đưa hội họa Việt Nam, vốn dĩ có nhiều ảnh hưởng Trung Hoa, vào một bước ngoặc lịch sử, và lập ra một nền móng nghệ thuật Việt Nam hoàn toàn mới lạ mà sau này tiếng tăm đã lừng lẫy khắp hoàn cầu : Sự thành lập Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương năm 1924.
Năm 1926, Nam Sơn tiếp tục nhuần nhuyễn với kỹ thuật sơn dầu, theo xu hướng ngày càng thiên về một nghệ thuật dung hòa giữa phong cách cổ xưa và tân thời, kết hợp tính hiện đại Tây phương vào các ước lệ truyền thống Á Đông. «Ông già Kim-Liên» được ra đời với tinh thần ấy.
Đứng trước bức tranh, bà Nguyễn Thị Ngọc Trâm, con gái thứ ba của họa sĩ Nam Sơn, hiện nay 87 tuổi, bồi hồi nhớ lại dĩ vãng thời thơ ấu. Thuở còn tấm bé bà đã từng có dịp ngắm nhìn gương mặt gầy gò của người đàn ông trong tranh, với trí óc con trẻ, lòng ngây thơ tự hỏi tại sao bao nhiêu trai thanh
gái lịch, ông già nông dân này có điểm gì đặt biệt để cha của mình thể hiện lên tranh ?
Quả nhiên, chân dung «Ông già Kim-Liên» có một phong thái mới. Tổng thể, bức tranh diễn tả chân dung một người đàn ông, dáng ngồi nghiêng, ánh mắt nhìn về xa xa...
Gương mặt ông trầm tư, có vẻ khắc khổ với đôi chân mày nhíu lại, ngực để trần lộ ra nét gầy gò rạm nắng. Đầu ông vấn chiếc khăn cũ kỹ, màu sắc đã phai mờ theo thời gian. Cơ thể học thể hiện rõ ràng ông là một người Á Đông, có dáng vấp đặc biệt của người nông thôn miền kinh Bắc đất Việt. Miệng ông hô (vẩu) một cách đặc trưng, tạo nên phong thái riêng biệt, với cái nhìn của người ngoại quốc ông có nét duyên dáng nổi bật khó quên. Phải chăng chính vì vẻ đặc thù này mà ông được Nam Sơn chọn đưa lên tranh ?
Bà Nguyễn Thị Ngọc Trâm kể rằng, với cái nhìn sắc bén và nhậy cảm, Nam Sơn thường chọn những người mẫu tình cờ bên đường, từ lão nông dân, ông bán lạc rang, người làm thuê, đến anh gánh hàng rong hay ngay cả người hành khất… Bà đã từng chứng kiến cha của mình vừa miệt mài vẽ dưới bóng râm bên đường, hay ven đình chùa miền quê…, vừa trò chuyện giải khuây người mẫu ngẫu nhiên, và cuối cùng là phần thưởng hậu hĩ dành riêng cho họ. Quang cảnh này đã lôi kéo rất nhiều khách tò mò dừng lại xem với đôi mắt trầm trồ tán thưởng, khi họ nhìn thấy người mẫu mà đối với họ rất
tầm thường dần dần hiện lên tranh như một phép mầu. Nhân vật được chọn làm mẫu bỗng nhiên trở nên quan trọng hơn, duyên dáng đẹp đẽ hơn…
Phong thái Tây phương để lại nhiều dấu vết trên hậu cảnh bức tranh. Những tán cây được hình dung bằng những mảng màu lớn, như một bức thảm hoa lá dệt thêu, được diễn tả theo lối nhìn Âu Châu. Thấp thoáng màu vàng đất đậm nhạt, nhưng màu xanh lá cây chiếm ưu thế với nhiều sắc độ khác
nhau. Victor Tardieu đã từng tuyên bố với sinh viên rằng đất nước Đông Dương được thiên nhiên ưu đãi một màu xanh huyền diệu, với muôn nghìn sắc độ, phải biết tận dụng món quà quý báu này, làm ngà ngọc mà đưa lên tranh…
Tác phẩm «Ông già Kim-Liên» được căng lên trên khung nguyên thủy. Phía dưới, góc trái, chúng ta đọc được Kim Liên, Nam Sơn, 1926, có nghĩa là tranh của họa sĩ Nam Sơn, được vẽ tại Kim Liên, một ngôi làng xinh xắn nằm ven Hà Nội 6, hoàn thành năm 1926.
«Ông già Kim-Liên» đã từng thuộc bộ sưu tập Nguyễn Văn Lâm. Phía sau lưng, ông Lâm còn ghi lại dòng chữ viết tay «tranh của cụ Nam Sơn tặng tôi», dưới là chữ ký và địa chỉ.
Rất nhiều nhà nghiên cứu đã nhầm lẫn khi ghi rằng «Ông già Kim-Liên» được vẽ năm 1923, và đã triển lãm tại hội Khai Trí Tiến Đức cùng với Nhà nho xứ Bắc và Tĩnh vật.
Đồng sáng lập trường Mỹ Thuật Đông Dương, tuy nhiên tác phẩm của Nam Sơn rất hiếm hoi, thuộc về các sáng tác được truy tìm gay gắt trong giới thưởng ngoạn cũng như các nhà sưu tập. Họ đều bảo nhau, để được một bộ sưu tập tranh Đông Dương hoàn hảo, bắt buộc ít nhất phải có một bức
tranh của Nam Sơn !
Lần đầu tiên, một bức tranh sơn dầu của họa sĩ Nam Sơn được đưa lên sàn đấu giá. Tác phẩm đặc sắc, trên quan điểm kỹ thuật cũng như phương diện lịch sử hội họa Việt Nam, «Ông già Kim-Liên» xứng đáng được hiện diện trong những bộ sưu tập lớn nhất trên thế giới.

3 Diễn ra tại trụ sở của Hội gần hồ Hoàn-Kiếm, từ ngày 25/11 đến ngày 10/12/1923. Hội Khai Trí Tiến Đức (Association pour la Formation Intellectuelle et Morale des Annamites) được thành lập ngày 02/5/1919 với chủ tịch là Tổng đốc Hoàng Trọng-Phu, phó chủ tịch Bùi Đình-Tá, tổng thư ký Phạm Quỳnh.
4 Trước Nam Sơn, chúng ta có thể nhận ra rằng những tranh sơn dầu đầu tiên xuất hiện tại Đông Dương là tác phẩm của một họa sĩ người Huế, Lê Huy Miến (1873-1943), sinh tại Nghệ An. Ông được triều đình An Nam và chính quyền bảo hộ gửi sang Paris năm 1892 để theo học trường Thuộc Địa. Ông vào trường Mỹ Thuật Paris trong xưởng họa Jean-Léon Gérôme, họa sĩ có khuynh hướng đông phương (orientalisme, xuất hiện trong bước đi của chủ nghĩa lãng mạn Pháp nửa đầu thế kỷ XIX). Đó là những tấm tranh «Chân dung cụ Tú mền» (49 x 60 cm, 1896), hoặc hai bức «Chân dung ông bà Nguyễn-Khoa Luận» (khoảng 1900)…
5 Thoạt đầu, Victor Tardieu tỏ vẻ ngần ngại vì ông thường tuyên bố rằng «trong thế giới nghệ thuật có rất nhiều người được triệu đến song rất ít người được chọn», dựa theo một câu trong Thánh Kinh «il y a beaucoup d’appelés et peu d’élus» (Phúc Âm, Mathieu 22:14)
6 Thời đó thuộc huyện Hoàn Long, tỉnh Hà Đông, nay thuộc phường Kim Liên, quận Đống Đa, Hà Nội. Bức «Chơi ô ăn quan» của Nguyễn Phan Chánh cũng được vẽ tại làng Kim Liên.

Sources
- L’École des Beaux-Art de l’Indochine (Trường Mỹ Thuật Đông Dương), Ngô Kim-Khôi, revue Ngày Mới Paris, số 34 và 35, Paris 2000.
- Encyclopedia of Vietnamese painters (Từ điển họa sĩ Việt Nam), Quang Việt, édition Mỹ Thuật, Hà Nội 05/12/2007.
- L’Indochine : Un lieu d’Échange Culturel ? Les peintres français et indochinois (Đông-dương : Nơi trao đổi văn hóa ?), Nadine André-Pallois, édition École Français d’Extrême-Orient (EFEO), Paris 1997.
- Paris - Hanoi - Saigon, l’aventure de l’art moderne au Vietnam (Paris – Hà Nội – Sài Gòn, cuộc phiêu lưu của nghệ thuật hiện đại Việt Nam), collectif, édition Paris Musées, 02/4/1998.
- Les peintres de l’École Supérieure des Beaux-Art de l’Indochine (Các họa sĩ trường Cao đẳng Mỹ Thuật Đông Dương), Quang Việt, édition Mỹ Thuật, Hà Nội 1993.
- La peinture vietnamienne : Une aventure entre tradition et modernité (Hội họa Việt Nam, cuộc phiêu lưu giữa truyền thống và hiện đại), Corinne de Ménonville, édition ARHIS, 2003.
- Rénovation de l’art vietnamien (Cách tân nghệ thuật Việt Nam), A. N. Beun, revue Orient-Occident (Đông-Tây tạp chí), No 5, 11/1952, pages 74-88.
- Trois écoles d’Art de l’Indochine (Ba trường Mỹ Thuật tại Đông Dương), nha Học-chính, Toàn-quyền Đông-dương xuất bản, Hà-nội 1931.
- Vietnamese oil painting (Hội họa sơn dầu Việt Nam), édition Mỹ Thuật, Hà Nội 22/12/2008.